Co warto wiedzieć o suplementacji żelaza?

Gdzie w naszym organizmie występuje żelazo?

W organizmie człowieka znajduje się około 3-4 g żelaza i występuje ono między innymi:

• we krwi – a dokładniej w krwinkach czerwonych, bowiem żelazo jest składnikiem budulcowym hemoglobiny, a hemoglobina jest czerwonym barwnikiem krwinek czerwonych, czyli erytrocytów, które krążą we krwi;
• w tzw. puli magazynowej – żelazo występuje w naszym organizmie w formie związanej z ferrytyną i homosyderyną – głównie w wątrobie i śledzionie. To właśnie tam żelazo jest magazynowane i czeka na zwiększone potrzeby organizmu lub braki dostarczania żelaza z diety. W takich sytuacjach żelazo jest uwalnianie z tej puli;
• w tzw. puli tkankowej – żelazo znajduje się w tkankach jako składnik mioglobiny lub składnik enzymów (perozsydazy, katalazy);
• w tzw. puli osoczowej - żelazo znajduje się w osoczu w formie związanej lub niezwiązanej z transferryną.

Jakie funkcje spełnia żelazo?

Żelazo, że względu na miejsca w organizmie w których się znajduje, pełni wiele niezwykle ważnych funkcji:

• warunkuje prawidłowe dotlenienie tkanek i narządów – transportuje tlen;
• buduje i warunkuje pracę mięśni;
• uczestniczy w metabolizmie komórkowym i tym samym wpływa na pracę serca, mięśni, wydzielanie hormonów;
• uczestniczy w krążeniu krwi przez łożysko.

Żelazo w diecie, czyli skąd nasz organizm pozyskuje ten pierwiastek?

Tak jak wcześniej wspomniano, w organizmie człowieka znajduje się około 3-4 g żelaza. Ale nie jest to ilość stała, bowiem nasz organizm dziennie traci ok 1-2 mg żelaza. Straty te wynikają z naturalnego złuszczania się nabłonków, krwawień z żółcią czy krwawień miesiączkowych. Utracone przez organizm żelazo niestety nie jest na nowo tworzone w ciele człowieka. Jest pobierane z puli magazynowej, ale ona też ma swoje granice i musi być stale uzupełniana. Aby uzupełnić te straty, należy je dostarczać w sposób ciągły z zewnątrz wraz z prawidłową dietą. Powinna ona zawierać różne produkty bogate w żelazo, które zawierają ten pierwiastek zarówno w formie hemowej jak i niehemowej.

Postać hemowa żelaza to żelazo dwuwartościowe, wbudowane w pierścień porfirynowy. Taka postać jest bardzo dobrze wchłaniana (w ok 20%) i znajduje się między innymi w wątrobie wieprzowej, drobiowej i wołowej, kaszance, wołowinie, cielęcinie i wieprzowinie.

Postać niehemowa – to postać żelaza, w której jest ono trójwartościowe i żeby zostało wchłonięte do organizmu musi ulec przekształceniu w żelazo dwuwartościowe. Dlatego też ta postać żelaza wchłania się do organizmu słabiej, w mniejszym stopniu ok 1-5%. Żelazo niehemowe znajduje się między innymi w produktach roślinnych, soi, fasoli, pistacjach, szpinaku, płatkach owsianych.

Niestety czasem, nawet pomimo w miarę zbilansowanej i zróżnicowanej diety mogą pojawiać się niedobory żelaza w organizmie. Może to być spowodowane:

• stosowaną dietą – np. dietą wegetariańską lub wegańską, które w danym momencie mogą nie być odpowiednio zaplanowane i w pełni zbilansowane;
• upośledzeniem wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego np. w wyniku zwiększonego pH soku żołądkowego, zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka, celiakii, infekcji Helicobacter pylorii czy niedoczynności tarczycy lub nerek;
• przewlekłą utratą krwi z przewodu pokarmowego np. w przebiegu raka jelita grubego, żołądka, żylaków odbytu, uchyłków, polipów, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, wrzodów żołądka i dwunastnicy;
• krwawieniami z dróg rodnych kobiet – w wyniku obfitych i długotrwałych miesiączek, krwawień pomenopauzalnych, mięśniaków macicy, nowotworów złośliwych, licznych porodów czy poronień;
• zwiększonym zapotrzebowaniem organizmu na żelazo np. w czasie ciąży, laktacji, w podeszłym wieku czy przy współistniejących chorobach.

Zalecana suplementacja żelaza – dawki

W Polsce, w związku z niedostateczną zawartością żelaza w diecie zalecana jest suplementacja żelazem w grupach osób, które najbardziej narażone są na jego niedobór. I są to:

• niemowlęta i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 8-10 mg/dz.;
• dzieci i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 5 mg/dz.;
• kobiety (szczególnie obficie miesiączkujące, z mięśniakami macicy itp. i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 18-20 mg/dz.;
• kobiety w ciąży – szczególnie w II i III trymestrze - i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 27-30 mg/dz.;
• kobiety w okresie laktacji – i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 20 mg/dz.;
• kobiety w okresie pomenopauzalnym – i wówczas zalecana jest suplementacja żelaza w dawce 8-10 mg/dz.

Dodatkowa suplementacja żelazem zalecana jest także osobom starszym, intensywnie uprawiającym sport a także chorym przewlekle.

Dawka do suplementacji a dawka lecznicza żelaza

Powyżej przedstawione dawki żelaza są to rekomendowane dawki żelaza do suplementacji. Natomiast czasem jest tak, że żelaza w organizmie jest zbyt mało, rozwija się wtedy niedobór żelaza i niedokrwistość z powodu żelaza. Wtedy te zalecane do suplementacji dawki są niewystarczające. Należy wówczas włączyć leczenie wyższymi dawkami żelaza – które określa lekarz.

Objawy niedoboru żelaza

Nasz organizm potrzebuje żelaza. Wtedy funkcjonuje prawidłowo. Niestety, jeżeli zaczyna brakować żelaza w diecie i/lub nie jest ono dodatkowo suplementowane to ilość żelaza w organizmie zaczyna spadać i zaczyna występować niedobór, który prowadzi do niedokrwistości z powodu żelaza, czyli do stanu patologicznego w którym liczba czerwonych krwinek i ilość krążącej hemoglobiny nie wystarczają do utlenowania narządów i tkanek obwodowych. A to jest stan bardzo niebezpieczny dla naszego organizmu.

Niedobór żelaza w pierwszych etapach przebiega bezobjawowo, następnie pojawiają się objawy niespecyficzne takie jak:

• głód patologiczny;
• zanik brodawek języka i wygładzenie jego powierzchni;
• nietolerancja wysiłku;
• zmęczenie;
• trudności w koncentracji;
• osłabienie;
• niepokój;
• zaburzenia snu;
• duszność wysiłkowa;
• bóle i zawroty głowy;
• mroczki przed oczami;
• kołatanie serca;
• suchość skóry i błon śluzowych;
• pękanie kącików ust;
• wypadanie włosów;
• łamliwość paznokci;
• bladość skóry;
• słabe ukrwienie spojówek.

Przy znacznych niedoborach żelaza pojawia się:

• kompensacyjne przyśpieszenie czynności serca;
• przeciążenie serca;
• niewydolności aparatu zastawkowego niewydolności krążenia;
• rozwoju nadciśnienia tętniczego.

Niedokrwistość z niedoboru żelaza

Jeżeli w organizmie zaczyna brakować żelaza, pojawia się niedobór i niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza.

Zgodnie z wytycznymi WHO niedokrwistością określa się spadek stężenia hemoglobiny (Hb):

• < 12 g/dl u kobiet,
• <11 g/dl u kobiet w ciąży – w I i III trymestrze,
• <10,5 g/dl u kobiet w ciąży w II trymestrze,
• < 14 g/dl u mężczyzn;

i w zależności od oznaczonego stężenia hemoglobiny wyróżnia się:

• niedokrwistość łagodną (10-12 g/dl u kobiet, 13,5 g/dl u mężczyzn),
• niedokrwistość umiarkowaną (8-9,9 g/dl),
• niedokrwistość ciężką (6,5-7,9 g/dl),
• niedokrwistość zagrażającą życiu <6,5 g/dl.

Jeżeli lekarz zdiagnozuje u pacjenta niedobór żelaza i niedokrwistość z tego powodu zaleca odpowiednie leczenie – czyli przyjmowanie leków zawierających żelazo - w dawce 60-120 mg żelaza na dobę oraz właściwą dobrze zbilansowaną dietę, bogatą w produkty zawierające żelazo. Takie leczenie utrzymuje się przez co najmniej kilka miesięcy (zazwyczaj 4-6 miesięcy). Celem tego leczenia jest osiągnięcie prawidłowego stężenia hemoglobiny i ferrytyny we krwi, ale także zapobieganie nawrotom niedoboru żelaza.

Leki i suplementy diety z żelazem

Na rynku dostępne są różne preparaty zawierające żelazo. Są to zarówno:

• leki na receptę – stosowane na zlecenie lekarza w przypadku stwierdzonego niedoboru żelaza i niedokrwistości z niedoboru żelaza;
• leki OTC;
• suplementy diety;
• wyroby medyczne specjalnego przeznaczenia żywieniowego.

Preparaty te mogą być preparatami pojedynczymi jak i złożonymi, które oprócz żelaza zawierają inne składniki np. kwas foliowy, witaminę C i inne. Na rynku dostępne są różne preparaty żelaza, niektóre dedykowane dzieciom, inne kobietom a jeszcze inne kobietom w okresie ciąży.

Na rynku jest bardzo dużo preparatów zawierających żelazo. Mają one w swoim składzie żelazo w różnych formach np. w postaci siarczanu, pirofosforanu, chelatu czy fumaranu i in. Mogą być one zarówno pojedyncze jak i złożone, zarejestrowane jako lek, suplement diety lub wyrób medyczny specjalnego przeznaczenia żywieniowego. O wyborze, któregoś z nich warto decydować po rozmowie z lekarzem lub farmaceutą. To oni pomogą najlepiej wybrać preparat i dopasować go do indywidualnych potrzeb pacjenta. Poniżej przedstawiono wybrane, przykładowe preparaty zawierające żelazo pogrupowane w zależności od grupy pacjentów, dla których są przeznaczone. I tak np:

Preparaty, zawierające żelazo, przeznaczone dla dzieci

• Aciferol Fe (kapsułki) 
• Aciferol Fe (krople) 
• Aciferol FE (saszetki) 

Preparaty złożone, zawierające żelazo, przeznaczone dla kobiet w ciąży i w okresie laktacji

• Doppelherz aktive mama dla kobiet w ciąży i karmiących 
• Elevit pronatal 
• Falvit mama 

Preparaty, zawierające żelazo, przeznaczone dla dorosłych

• Acti-globin 
• Ascofer 
• Chela-Ferr forte 

Jak wybierać suplementy diety z żelazem?

Suplementacja żelazem powinna być dopasowana indywidualnie do potrzeb danego pacjenta. W zależności od stanu zdrowia pacjenta, jego wyników krwi oraz ewentualnej przynależności do grup zwiększonego ryzyka niedoboru żelaza, przyjmowanie preparatów żelaza powinno być rozważone, a dawkowanie dopasowane indywidualnie. Ze względu na dużą liczbę preparatów zawierających żelazo należy uwzględnić pewne kwestie, które będą pomocne przy wyborze tych produktów i są to:

• wiek pacjenta oraz jego potrzeby (niemowlę, wcześniak, kobieta w ciąży, senior);
• dawka preparatu – czy dany preparat ma być przeznaczony do suplementacji czy do leczenia.
  -Jeżeli produkt ma być stosowany jako uzupełnienie diety wystarczy wybrać dobry suplement diety, a o pomoc w wyborze takiego produktu poprosić farmaceutę.
  -Jeżeli jednak u pacjenta występuje niedobór żelaza i jest on potwierdzony w badaniach, konieczne jest przyjmowanie żelaza w dawkach leczniczych przepisanych przez lekarza.

Podsumowując, żelazo jest niezwykle ważne dla naszego organizmu. Aby spełniało w nim swoje funkcje musi być do tego organizmu dostarczane. Niestety występują sytuacje, w których sama dieta, nawet zróżnicowana i zbilansowana nie wystarcza. Wtedy należy sięgnąć po preparaty z apteki i za pomocą nich suplementować żelazo. Jest to szczególnie ważne u kobiet, kobiet w ciąży i w okresie laktacji.

Literatura:
1. Baker RD, Greer FR and The Committee On Nutrition Diagnosis and Prevention of Iron Deficiency and Iron-Deficiency Anemia in Infants and Young Children (0-3 Years of Age). Pediatrics 2010;126:1040-50.
2. Falkowska A., Ostrowska L. Niedokrwistość u kobiet cię- żarnych. Nowa Medycyna 2010,
3: 96-103 3. Korzeniowska K., i in. Zaburzenia gospodarki żelaza Część 2. Niedobory żelaza. Farmacja Współczesna 2012; 5: 146-150
4. Kozarek R. Diagnosis of Iron Deficiency Anemia in the Elderly: When to Say “Uncle’’. Dig Dis Sci 2012;10.
5. Kuthan R., i in., Zapobieganie i leczenie niedokrwistości związanej z niedoborem żelaza. Lek w Polsce, 2014, 24, 05’(277)
6. Pietrzak B., i in. Niedokrwistość z niedoboru żelaza w położnictwie i ginekologii. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna. 2016, 1, 3, 115-121
7. Urbanowicz I., Niedokrwistość i niedobory żelaza – jaki preparat wybrać? Nowa Hematologia, 2019 8. Wang W, Bourgeois T,Klima J, et al. Iron deficiency and fatigue in adolescent females with heavy menstrual bleeding. Haemophilia 2012;1-6.