Kleszcze - czy jest się czego bać i jak się przed nimi uchronić?

Czym są kleszcze?

Kleszcze to pasożyty zewnętrzne kręgowców (człowieka i zwierząt), zaliczane do grupy pajęczaków. W Polsce występuje ok. 20 gatunków kleszczy, z których najbardziej niebezpieczne dla człowieka są dwa: kleszcz pospolity i kleszcz łąkowy (pastwiskowy). Pajęczaki te są małe, zazwyczaj mają kilka milimetrów długości, choć zdarzają się też większe – mierzące 15-30 mm. Ich ciało jest okrągłe lub owalne, a wygląd zależy od tego czy są najedzone czy nie. Jeżeli kleszcz jest głodny to jego ciało jest spłaszczone. Jeżeli kleszcz jest najedzony to jego ciało jest wypukłe, nabrzmiałe i jeszcze bardziej okrągłe. Ciało kleszcza składa się dwóch części – gnatosomy i idiosomy. Gnatosoma to pierścieniowata podstawa z nogogłaszczkami, hypostomem (zawierającym ząbki) i szczękoczułkami. Z kolei na idiosomie osadzone są odnóża a także tarczki oddechowe, zwór analny, oczy lub fotoreceptory.

Gdzie żerują kleszcze? Zazwyczaj żyją w lasach, na ich obrzeżach, w ściółce leśnej, na łąkach, w parkach, w trawie i zaroślach. Stają się aktywne na przełomie marca i kwietnia – wtedy, kiedy temperatura powietrza wzrasta powyżej 4-8°C. Kleszcze są obligatoryjnymi, czasowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców (człowieka i zwierząt) a to oznacza, że do ich życia konieczne jest żywienie się krwią żywiciela – czyli ugryzienie i żerowanie na ciele.

Gdzie najczęściej gryzą kleszcze?

Kleszcze najczęściej gryzą w pachwiny, zgięcia dużych stawów, szyję i małżowiny uszne – czyli wszędzie tam, gdzie skóra jest miękka i delikatna i gdzie kleszcz jest „bezpieczny”. Właśnie w tych miejscach trzeba je szukać, wracając z lasu lub z innych miejsc w których kleszcze mogą przebywać.

Niebezpieczne choroby odkleszczowe

Kleszcz, aby żyć musi żywić się krwią kręgowców – człowieka lub zwierząt. W momencie ugryzienia i pobierania krwi kleszcz wydziela duże ilości śliny. Ślina wydzielana w pierwszym momencie zawiera hemolizynę, cytolizynę oraz substancje znieczulające. Substancja ta twardnieje i powstaje osłonka dla narządów gębowych kleszcza (dlatego kleszcze tak mocno trzymają się skóry i tak ciężko jest je usunąć). Ślina wydzielana przez kleszcza w momencie żerowania zawiera także substancje zapobiegające krzepnięciu krwi. Te wszystkie substancje powodują, że następuje rozpad tkanek i podrażnienie skóry w miejscu ugryzienia. Ale samo podrażnienie skóry to jeszcze nie jest największy problem. Bowiem podczas żerowania, wraz ze śliną przenoszone są patogeny wielu groźnych chorób – między innymi kleszczowego zapalenia mózgu i boreliozy. 

Kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych

Kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych to choroba wirusowa Ośrodkowego Układu Nerwowego, wywoływana przez wirusy Flavivirus. Wirusy te przenoszone są przez kleszcze, które podczas ugryzienia zarażają człowieka. Objawy choroby pojawiają się zazwyczaj po ok 10-14 dniach od ugryzienia i są to: złe samopoczucie, objawy grypopodobne, wysoka gorączka, wymioty, potliwość, światłowstręt, zapalenie spojówek. Po pierwszej fazie następuje niewielka poprawa stanu zdrowia i samopoczucia chorego, po której rozwija się faza neurologiczna – wraz z bardzo wysoką gorączką, bólami głowy, wymiotami a nawet z zaburzeniami świadomości, porażeniem kończyn i śpiączką.

Po przebyciu i przechorowaniu kleszczowego zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, pacjenci zazwyczaj wracają do pełnego zdrowia, ale choroba ta może pozostawiać po sobie powikłania neurologiczne takie jak: nerwicę, depresję, zmiany osobowości, agresję, bezsenność czy zmiany psychogenne. Aby uchronić się przed tą choroba, to oczywiście należy chronić się przed ugryzieniem kleszcza, ale przede wszystkim warto się zaszczepić. Dostępne są szczepienia – zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych, które chronią przed kleszczowym zapaleniem mózgu i opon mózgowo rdzeniowym. Warto te szczepienia rozważyć. 

Borelioza - objawy i leczenie 

Najbardziej znaną chorobą, przenoszoną przez kleszcze, występującą częściej niż kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych jest borelioza. Wywoływana jest ona przez bakterie - krętki – Borrelia burgdorferi, które znajdują się w organizmie kleszcza. Kleszcz po ugryzieniu człowieka wprowadza do jego organizmu bakterie, ale co ciekawe, nie od razu. Bowiem bakterie te przez pierwszą dobę pozostają w jelicie kleszcza. Dopiero gdy jego jelito wypełni się krwią, bakterie zaczynają się namnażać i przechodzą do gruczołów ślinowych kleszcza, z których wraz ze śliną dostają się do ciała człowieka. Tam przechodzą do tkanki łącznej (skóra, ścięgna, ściany naczyń krwionośnych), mięśni czy do tkanki nerwowej. Okres wylegania wynosi od 7 do 30 dni.

Choroba może przebiegać w różny sposób. Charakterystyczny, jej początkowym etapem jest rumień wędrujący, który znika po kilku tygodniach. Oprócz tego mogą występować inne objawy: zmęczenie, objawy grypopodobne, gorączka. To, że rumień zniknął nie oznacza, że choroba ustąpiła. Wręcz przeciwnie, bowiem przechodzi ona w fazę przewlekłą i może prowadzić do wielu, bardzo poważnych powikłań takich jak: zapalenia stawów, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu i rdzenia, a także do boreliozy układu krążenia i zaburzeń rytmu serca.

Borelioza jest chorobą, którą należy leczyć. Leczy się ją odpowiednimi antybiotykami przez odpowiednio długi czas. O sposobie leczenia oraz o długości jego trwania decyduje lekarz, do którego należy bezwzględnie udać się, jeżeli w miejscu ugryzienia pojawi się rumień wędrujący.

Diagnostyka boreliozy

Boreliozę można potwierdzić wykonując badanie krwi. Niemniej nie warto tego badania robić zbyt wcześnie, bowiem zaraz po zakażeniu nie wytwarzają się przeciwciała w takiej ilości, która może zostać wykryta. Dopiero po około 4 tygodniach od ugryzienia można wykonać ten test z krwi. Wynik testu należy skonsultować z lekarzem, który po analizie wyników oraz po wywiadzie z pacjentem określi, czy pacjent jest chory, czy nie. Pomocne mogą być również testy diagnostyczne do samodzielnego wykonania w domu – ale ich również nie należy wykonywać zaraz po ugryzieniu, tylko odczekać odpowiedni, właściwy czas. Ich wynik również należy skonsultować z lekarzem.

Jak chronić się przed kleszczami?

Mimo, że nie zawsze ugryzienie kleszcza powoduje zakażenie i rozwój choroby, to prawdopodobieństwo zakażenia jest bardzo duże. Co więcej, choroby przenoszone przez kleszcze są nie tylko nieprzyjemne, ale również, co istotne, są bardzo niebezpieczne i mogą pozostawiać w organizmie człowieka uciążliwe, niebezpieczne powikłania, dlatego też ZAWSZE należy chronić się przed ugryzieniem kleszczy. 

W ochronie przed kleszczami pomocne mogą być wszystkie czynności, które zmniejszą prawdopodobieństwo „złapania kleszcza” i ugryzienie przez niego, czyli – unikanie (w miarę możliwości) lasów, zarośli, łąk i wysokich traw – czyli tych miejsc w których kleszcze przebywają oraz zakładanie odpowiednich jasnych ubrań (kurtka lub bluza z długim rękawem, długie spodnie, zakryte buty), jeżeli wybieramy się w miejsca, gdzie prawdopodobieństwo złapania kleszcza jest spore.

Niewątpliwie najważniejszym sposobem ochrony przed ugryzieniem przez kleszcza jest stosowanie preparatów odstraszających pajęczaki. Do wyboru jest dużo produktów. Są to tzw. repelenty. Mogą one zawierać w swoim składzie różne związki np.:

• DEET np. Mugga, Muga Roll-on (50%),  Mugga Roll-on (20%)  Mustico 
• Ikarydyna np. Moskito Guard 
• IR3535 np. Ziaja Antybzzz,
• Olejki eteryczne np. eukaliptusowy, cytronelowy, lawendowy, paczuli, bazyliowy, anyżowy, goździkowy, SIO NATURAL płyn, 100P Natural, Orinoko Junior żel 

Na rynku dostępne są także:

• naklejki odstraszające kleszcze  
• bransoletki przeciw kleszczom 
• czy urządzenia ultradźwiękowe

Co zrobić po ugryzieniu kleszcza?

Bardzo ważne jest, aby oglądać swoje ciało – szczególnie wtedy, kiedy wracamy z miejsc, gdzie kleszcze są i przebywają. Jeżeli kleszcz ugryzł i znajdujemy go „przyczepionego” do ciała to kleszcza należy jak najszybciej usunąć. Im wcześniej to zrobimy, tym mniejsze prawdopodobieństwo zakażenia niebezpiecznymi chorobami. Kleszcza można usunąć za pomocą różnych przyrządów, dostępnych w aptekach np.:

• pęsety  
• lassa  
• czy innych zestawów 

Kiedy udać się do lekarza po ugryzieniu kleszcza? Powinno to nastąpić wtedy, gdy nie umiemy usunąć kleszcza, boimy się tego lub usunęliśmy jedynie jego fragment. Na wizytę należy udać się również wtedy, kiedy w miejscu ugryzienia przez kleszcza pojawi się rumień wędrujący.  

Warto pamiętać o tym, że nie każde ugryzienie kleszcza oznacza zarażenie i zachorowanie na choroby, przenoszone przez te pajęczaki. Niemniej prawdopodobieństwo zakażenia jest spore. Zależy ono między innymi od tego, czy dany kleszcz, który ugryzł jest zarażony i czy przenosi patogeny. Zależy również od czasu przebywania kleszcza na skórze człowieka. I tak w przypadku wirusa, wywołującego kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo rdzeniowych, drobnoustroje wprowadzane są do organizmu człowieka zaraz po ugryzieniu. Natomiast w przypadku boreliozy, krętki wprowadzane są do organizmu człowieka dopiero po około dobie. 

Jak usunąć kleszcza?

Usuwając kleszcza nie wolno i nie należy: 

• łapać lub ściskać kleszcza za brzuch, bowiem to grozi wpuszczeniem większych ilości śliny i zawartości przewodu pokarmowego z ciała kleszcza do organizmu człowieka;
• wykręcać kleszcza;
• stosować wazeliny, masła, alkoholu lub innych środków;
• nacinać skóry.

Usuwając kleszcza należy:

• stosować się do instrukcji przyrządu, który ma być używany;
• chwycić kleszcza jak najbliżej powierzchni skóry;
• stanowczo pociągnąć kleszcza – jednocześnie starając się go nie ściskać i nie zgniatać;
• odkazić miejsce ukąszenia;
• sprawdzić, czy kleszcz został usunięty w całości;
• obserwować miejsce ugryzienia;
• w przypadku zauważenia niepokojących objawów zgłosić się do lekarza.

Podsumowując – kleszcze powszechnie występują w środowisku. Jest ich dużo i często (niestety) zdarza się, że gryzą człowieka. Niestety ugryzienie kleszcza powoduje nie tylko podrażnienie w miejscu jego bytowania, ale co najgorsze, może prowadzić do wielu, bardzo niebezpiecznych chorób. Dlatego też należy bezwzględnie chronić się przed kleszczami, a w przypadku ugryzienia i pojawienia się objawów chorobowych bezzwłocznie udać się do lekarza.

Bibliografia: 
1. Biesiada G., et al. Lyme disease: review. Arch Med Sci 2012; 8, 6: 978-982  
2. Brochocka A., et al. Zagrożenia związane z pasożytniczym oddziaływaniem kleszczy jako wektora patogenów. Hygeia Public Health 2018, 53(2): 132-139  
3. Kmieciak W., et al. Tick-borne diseases in Poland: Prevalence and difficulties in diagnostics Med Pr 2016;67(1):73–87 
4. Lyme disease. NICE guideline Published: 11 April 2018  
5. Wilson E.R., et al. Lyme disease: ecology, epidemiology and prevention. RSFS Scottish Forestry 2009, 63, 2, 2009 

Przeczytaj także:
Jak bezpiecznie usunąć kleszcza,   Test na boleriozę,   Szczepienia na choroby odkleszczowe,   Choroby odkleszczowe,   Objawy i leczenie boleriozy