Krztusiec - objawy, przebieg, leczenie, powikłania, zapobieganie

Co to jest krztusiec i jaka jest jego przyczyna?

Aby dowiedzieć się jak najwięcej na temat choroby, warto zacząć od wyjaśnienia, co to jest krztusiec (koklusz). Jest to ostra, bakteryjna choroba zakaźna, która atakuje układ oddechowy. Wywoływana jest przez bakterię Bordetella pertussis, która przenosi się głównie drogą kropelkową. Patogen ten jest wyjątkowo zaraźliwy – jedna osoba chora może zakazić nawet kilkanaście osób w swoim otoczeniu, jeśli nie są one zaszczepione lub nie przechorowały krztuśca wcześniej.

Bakteria Bordetella pertussis po wniknięciu do organizmu osiedla się w nabłonku rzęskowym dróg oddechowych, czyli strukturach odpowiedzialnych za oczyszczanie powietrza dostającego się do płuc. Produkuje szereg toksyn, które prowadzą do uszkodzenia nabłonka, wywołując stan zapalny i utrudniając prawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego. Najważniejsze toksyny wytwarzane przez bakterie to:

• toksyna krztuścowa – główna przyczyna objawów choroby; uszkadza komórki nabłonka, prowadząc do jego obumierania,
• cytotoksyna tchawicza – zaburza ruch rzęsek nabłonka, co utrudnia usuwanie wydzieliny z dróg oddechowych,
• toksyna dermonekrotyczna – przyczynia się do powstawania stanów zapalnych i martwicy komórek.

Toksyny te powodują typowe objawy krztuśca, przede wszystkim przewlekły, napadowy kaszel, który jest wynikiem drażnienia receptorów układu oddechowego. W miarę postępu choroby dochodzi do nagromadzenia się gęstej wydzieliny, która nasila kaszel i prowadzi do duszności oraz wymiotów.

Krztusiec jest szczególnie groźny dla:

• niemowląt – ich układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, a objawy krztuśca, takie jak bezdechy, mogą zagrażać życiu,
• osób starszych – ze względu na osłabioną odporność,
• osób przewlekle chorych – szczególnie pacjentów z chorobami układu oddechowego, takimi jak astma czy POChP.

Warto zaznaczyć, że w początkowej fazie krztusiec może być mylony z innymi infekcjami dróg oddechowych, co utrudnia szybkie postawienie diagnozy. Z tego powodu świadomość przyczyn, przebiegu i profilaktyki choroby jest kluczowa w jej zwalczaniu.

Dzięki skutecznym programom szczepień krztusiec przez wiele lat był chorobą rzadko występującą. Jednak w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby zachorowań, co jest związane z:

• obniżeniem poziomu zaszczepienia społeczeństwa,
• osłabieniem odporności po przebytych szczepieniach – z czasem odporność wygasa, dlatego konieczne są dawki przypominające.

Zrozumienie przyczyny krztuśca oraz jego mechanizmu działania pozwala skutecznie przeciwdziałać tej groźnej chorobie poprzez szczepienia i wczesną diagnostykę.

Krztusiec – jak można się zakazić?

Zastanawiasz się, czy krztusiec jest zaraźliwy? Odpowiedź jest niestety twierdząca. Krztusiec jest chorobą niezwykle zakaźną, a głównym źródłem zakażenia są osoby chore lub nosiciele bakterii. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową, czyli poprzez:

• katar, kichanie i kaszel chorego,
• bezpośredni kontakt z wydzieliną dróg oddechowych osoby zakażonej.

Okres wylęgania choroby wynosi od 7 do 14 dni, a osoba zakażona staje się najbardziej zaraźliwa w pierwszych tygodniach choroby. Warto pamiętać, że nieleczony krztusiec może być źródłem zakażenia nawet przez kilka tygodni.

Szczególnie narażone na zakażenie są niemowlęta, które nie otrzymały jeszcze pełnego cyklu szczepień ochronnych, oraz osoby dorosłe z osłabionym układem odpornościowym.

Kiedy można podejrzewać krztusiec?

Podejrzenie krztuśca pojawia się, gdy występuje przewlekły, napadowy kaszel, który utrzymuje się przez dłuższy czas. Charakterystyczne dla tej choroby jest to, że kaszel, choć początkowo może wydawać się zwykłym objawem infekcji górnych dróg oddechowych, z czasem staje się coraz bardziej nasilony i uporczywy. Przebiega w napadach, które są wyjątkowo męczące zarówno dla chorego, jak i jego otoczenia. Kaszel może trwać nawet kilka tygodni, co sprawia, że krztusiec bywa nazywany „kaszlem 100 dni”.

W przypadku krztuśca kaszel jest głównym i najbardziej charakterystycznym objawem. Towarzyszą mu dodatkowe symptomy, które pozwalają odróżnić go od zwykłego przeziębienia lub grypy. Do objawów sugerujących krztusiec należą:

• Suchy, męczący kaszel – szczególnie nasilony w godzinach nocnych, co zaburza sen chorego i prowadzi do ogólnego wyczerpania organizmu. W początkowej fazie może on przypominać zwykły kaszel towarzyszący przeziębieniu, jednak z czasem przybiera formę napadów.
• Kaszel zakończony charakterystycznym „pianiem” – dźwięk ten pojawia się podczas głębokiego wdechu po napadzie kaszlu i jest spowodowany zwężeniem dróg oddechowych. Przypomina on „pisk” lub „świst” i jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych objawów krztuśca.
• Wymioty lub duszności – intensywne napady kaszlu mogą prowadzić do odruchowych wymiotów lub uczucia braku tchu. W ciężkich przypadkach może dojść do chwilowego bezdechu, co jest szczególnie niebezpieczne u niemowląt.
• Ogólne osłabienie i utrata apetytu – przewlekły, męczący kaszel prowadzi do wyczerpania organizmu, utraty sił i spadku apetytu. Objawy krztuśca u dzieci mogą prowadzić do apatii, płaczliwości i niechęci do zabawy.

W początkowej fazie krztusiec może przypominać zwykłe przeziębienie, co utrudnia postawienie właściwej diagnozy. Dodatkowo trzeba pamiętać o cechach choroby, jaką jest krztusiec - objawy u dorosłych i dzieci zawsze powinny budzić nasz niepokój.

Jak przebiega krztusiec?

Przebieg krztuśca jest charakterystyczny i można go podzielić na trzy etapy, które następują po sobie. W zależności od wieku pacjenta, stanu zdrowia oraz szybkości wdrożenia leczenia, objawy krztuśca mogą być mniej lub bardziej nasilone. Szczególnie ciężko chorobę przechodzą niemowlęta i osoby z obniżoną odpornością, u których krztusiec może prowadzić do groźnych powikłań.

1. Okres nieżytowy (kataralny)

Okres nieżytowy jest pierwszą fazą krztuśca i trwa zazwyczaj od 7 do 14 dni. Objawy na tym etapie są niespecyficzne i bardzo przypominają zwykłe przeziębienie lub infekcję górnych dróg oddechowych, przez co choroba często pozostaje nierozpoznana.

Koklusz - objawy typowe dla okresu kataralnego to:

• niewielki katar,
• suchy, lekki kaszel, który z czasem się nasila,
• stan podgorączkowy lub niewielka gorączka,
• ogólne osłabienie i zmęczenie.

Warto podkreślić, że właśnie w tym okresie krztusiec jest najbardziej zakaźny. Chory wydala bakterie Bordetella pertussis podczas kaszlu, kichania czy nawet mówienia, a osoby w jego otoczeniu są szczególnie narażone na zakażenie. Niestety, z powodu niespecyficznych objawów pacjent zazwyczaj nie jest izolowany, co sprzyja rozprzestrzenianiu się choroby.

2. Okres napadowy

To najcięższa i najbardziej charakterystyczna faza krztuśca, która trwa od 2 do 6 tygodni. W tym czasie występują już wyraźne objawy kliniczne, które pozwalają odróżnić krztusiec od innych infekcji układu oddechowego.

Głównym objawem okresu napadowego są silne, napadowe ataki kaszlu, które mogą występować nawet kilkanaście razy dziennie. Każdy napad kaszlu składa się z szybkich, krótkich wydechów, po których następuje głęboki, świszczący wdech, przypominający „pianie” lub „zanoszenie się”. Dźwięk ten jest spowodowany nagłym przepływem powietrza przez zwężone drogi oddechowe.

Krztusiec - kaszel i inne charakterystyczne objawy okresu napadowego to:

• silne napady kaszlu – kaszel jest męczący i często wywołuje wymioty,charakterystyczne „pianie” przy wdechu,
• duszności i trudności w oddychaniu,
• sinienie skóry (szczególnie wokół ust) podczas długotrwałych napadów kaszlu,
• wyczerpanie i osłabienie po każdym ataku, które utrudnia codzienne funkcjonowanie.

W czasie napadów kaszlu, szczególnie u dzieci, może dochodzić do:

• sinienia twarzy z powodu niedotlenienia,
• chwilowych bezdechów, które są bardzo groźne dla niemowląt i małych dzieci,
• urazów klatki piersiowej – silny kaszel może prowadzić do uszkodzenia żeber lub przepukliny brzusznej.

Czym jeszcze wyróżnia się koklusz? Objawy u dorosłych okresu napadowego są często łagodniejsze, jednak przewlekły kaszel może prowadzić do bólów głowy, klatki piersiowej oraz ogólnego wyczerpania organizmu.

3. Okres zdrowienia (rekonwalescencji)

Okres zdrowienia, nazywany również fazą rekonwalescencji, może trwać nawet od kilku tygodni do kilku miesięcy. Jest to faza, w której objawy choroby stopniowo ustępują, a organizm zaczyna się regenerować.

Napady kaszlu stają się rzadsze i mniej intensywne, jednak mogą nawracać w odpowiedzi na:

• infekcje wirusowe,
• zimne powietrze,
• intensywny wysiłek fizyczny.

W tym okresie chory jest już zazwyczaj niezakaźny, ale jego układ oddechowy potrzebuje czasu, aby w pełni się zregenerować. Kaszel, mimo że łagodniejszy, może utrzymywać się przez dłuższy czas, co jest efektem uszkodzenia nabłonka dróg oddechowych przez toksyny krztuścowe.

Przebieg krztuśca jest szczególnie niebezpieczny u niemowląt, które nie posiadają jeszcze wykształconego układu odpornościowego. W ich przypadku choroba często przebiega bez typowych napadów kaszlu, ale mogą pojawiać się:

• bezdechy,
• sinienie skóry,
• trudności z karmieniem z powodu problemów z oddychaniem.

U osób starszych krztusiec może objawiać się przewlekłym, męczącym kaszlem, który jest często bagatelizowany lub mylony z innymi schorzeniami, takimi jak przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP).

Krztusiec – diagnostyka

Rozpoznanie krztuśca opiera się na dokładnym wywiadzie medycznym, objawach klinicznych oraz badaniach laboratoryjnych. W diagnostyce stosuje się:

• badania serologiczne – wykrywające przeciwciała przeciwko Bordetella pertussis,
• wymaz z gardła i badania PCR,
• morfologię krwi – charakterystyczna jest leukocytoza.

Podczas wywiadu lekarz dokładnie wypyta pacjenta o symptomy, jakie daje krztusiec. Objawy u dzieci i dorosłych są podstawowym elementem rozpoznania choroby. Wczesne postawienie diagnozy jest kluczowe, ponieważ szybkie wdrożenie leczenia zmniejsza ryzyko powikłań. Od specjalisty pacjent dowie się, co pomaga na krztusiec, aby złagodzić uciążliwe objawy.

Krztusiec – leczenie

Leczenie krztuśca polega przede wszystkim na eliminacji bakterii Bordetella pertussis oraz łagodzeniu objawów, które są najbardziej uciążliwe dla pacjenta. Jak leczyć krztusiec? Wczesne rozpoczęcie terapii pozwala na skrócenie okresu zakaźności, ograniczenie rozwoju objawów i zmniejszenie ryzyka powikłań.

Krztusiec - antybiotyk

Podstawowym sposobem leczenia krztuśca jest antybiotykoterapia, której celem jest eliminacja bakterii z organizmu. Antybiotyki są najbardziej skuteczne w początkowej fazie choroby (okres nieżytowy), zanim dojdzie do pełnego rozwinięcia napadowego kaszlu. Pomimo tego, nawet w późniejszych stadiach ich stosowanie jest konieczne, aby ograniczyć rozprzestrzenianie się zakażenia i zmniejszyć ryzyko komplikacji.

Jaki antybiotyk na krztusiec? Najczęściej stosowane grupy antybiotyków to:

• Makrolidy – są to leki pierwszego wyboru w leczeniu krztuśca. Do najczęściej stosowanych należą:

- Azytromycyna – podawana zazwyczaj przez 5 dni, wykazuje wysoką skuteczność przy jednoczesnym minimalnym ryzyku działań niepożądanych,

- Klarytromycyna – stosowana przez 7 dni, dobrze tolerowana przez większość pacjentów,

- Erytromycyna – starszy lek, również skuteczny, choć częściej powoduje objawy uboczne ze strony przewodu pokarmowego.

• Kotrimoksazol – jest stosowany jako alternatywa dla makrolidów u pacjentów, którzy nie mogą przyjmować tych antybiotyków, np. z powodu alergii.

Antybiotyk na krztusiec nie eliminuje od razu napadów kaszlu, ponieważ są one spowodowane uszkodzeniem nabłonka dróg oddechowych przez toksyny bakteryjne. Leczenie antybiotykami skutecznie zatrzymuje jednak namnażanie bakterii i zmniejsza ich wydzielanie, przez co chory przestaje być źródłem zakażenia dla otoczenia.

Leczenie objawowe

Oprócz antybiotykoterapii, bardzo ważne jest odpowiednie postępowanie, które ma na celu złagodzenie objawów oraz wsparcie organizmu w walce z chorobą. Należy pamiętać, że napady kaszlu są wyjątkowo męczące, a długotrwała choroba może prowadzić do znacznego osłabienia organizmu.

Krztusiec - leczenie objawowe obejmuje:

• Odpoczynek i regenerację – chory powinien unikać wysiłku fizycznego i stresu, które mogą nasilać napady kaszlu. Dobrze jest spędzać czas w spokojnym, przewietrzonym pomieszczeniu o odpowiedniej wilgotności.
• Nawadnianie organizmu – picie dużej ilości płynów, najlepiej w małych porcjach, pomaga nawilżyć drogi oddechowe i zapobiega odwodnieniu, szczególnie w przypadku wymiotów.
• Inhalacje z soli fizjologicznej – mogą pomóc w nawilżeniu śluzówki dróg oddechowych, co łagodzi podrażnienia i zmniejsza częstotliwość napadów kaszlu.
• Dieta lekkostrawna i wysokobiałkowa – w okresie choroby organizm potrzebuje dodatkowej energii do regeneracji. Należy unikać ciężkostrawnych potraw, które mogą nasilać wymioty.

Łagodzenie kaszlu

Kaszel jest najbardziej uporczywym objawem krztuśca, jednak jego całkowite wyeliminowanie jest trudne. Warto podkreślić, że typowe leki przeciwkaszlowe nie są skuteczne w przypadku krztuśca, ponieważ nie działają na mechanizm wywołujący napady kaszlu. Stosowanie takich preparatów, szczególnie bez konsultacji z lekarzem, jest niewskazane i może prowadzić do niepotrzebnych działań niepożądanych.

Pomocne mogą okazać się domowe metody łagodzenia kaszlu, takie jak:

• nawilżanie powietrza – suche powietrze może dodatkowo podrażniać drogi oddechowe, dlatego warto używać nawilżaczy lub tradycyjnych metod, jak wilgotne ręczniki na kaloryferach,
• ciepłe napoje, np. napary z rumianku, lipy czy miodu – pomagają złagodzić podrażnienie gardła.

Hospitalizacja

W ciężkich przypadkach krztuśca, szczególnie u niemowląt oraz osób z osłabioną odpornością, konieczna może być hospitalizacja. W szpitalu pacjent jest pod stałą opieką medyczną, a leczenie obejmuje:

• monitorowanie funkcji oddechowych,
• wsparcie tlenoterapią w przypadku duszności i niedotlenienia,
• żywienie dożylne u dzieci, które mają problemy z karmieniem z powodu nasilonych napadów kaszlu.

Krztusiec – powikłania u dzieci i dorosłych

Prawidłowo dobrane leczenie krztuśca jest kluczowe, aby nie dopuścić do negatywnych skutków choroby. Krztusiec może prowadzić do poważnych powikłań, szczególnie u niemowląt, które nie otrzymały pełnych szczepień. Do najczęstszych powikłań należą:

• zapalenie płuc,
• zapalenie oskrzeli,
• bezdechy i niedotlenienie mózgu,
• uszkodzenia żeber wskutek silnych napadów kaszlu.

U dorosłych częste są:

• przepukliny brzuszne,
• pęknięcia naczyń krwionośnych,
• przewlekłe zmęczenie.

Dlatego też nieleczony krztusiec u dorosłych również może być problemem i nie należy bagatelizować jego objawów.

Krztusiec – zapobieganie

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania krztuścowi są szczepienia ochronne. W Polsce szczepienia przeciwko krztuścowi znajdują się w kalendarzu szczepień i są podawane w ramach szczepionki DTP (przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi).

Szczepienia wykonuje się w następujących schematach:

• u niemowląt – w 2., 3–4., 5–6. miesiącu życia,
• dawka przypominająca – w 16–18. miesiącu oraz w 6. roku życia.

Dorosłym, zwłaszcza pracownikom ochrony zdrowia i kobietom w ciąży, zaleca się szczepienia przypominające co 10 lat.

Izolacja chorego

Ważne jest także postępowanie, kiedy pacjent wykazuje objawy. Krztusiec jest chorobą wysoce zakaźną, dlatego konieczne jest odpowiednie postępowanie w celu ograniczenia rozprzestrzeniania infekcji. Zalecenia obejmują:

• Izolację chorego – osoba zakażona powinna unikać kontaktu z innymi, szczególnie z niemowlętami, dziećmi i osobami starszymi, które są najbardziej narażone na ciężki przebieg choroby.
• Przestrzeganie higieny – częste mycie rąk, zasłanianie ust podczas kaszlu oraz regularne wietrzenie pomieszczeń zmniejszają ryzyko przenoszenia bakterii.
• Kwarantannę dla domowników – osoby z bliskiego otoczenia chorego, zwłaszcza te nieszczepione, mogą wymagać profilaktycznej antybiotykoterapii, aby zapobiec zakażeniu.

Podsumowując, przebieg krztuśca jest typowy, a jego rozpoznanie możliwe jest szczególnie w okresie napadowym, kiedy kaszel przybiera charakterystyczną formę. Mimo że choroba może wydawać się łagodna w początkowej fazie, jej konsekwencje, zwłaszcza u dzieci, mogą być bardzo groźne. Dlatego wczesne rozpoznanie oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia są kluczowe dla uniknięcia powikłań i przyspieszenia powrotu do zdrowia.

Źródła:

1. Medycyna Praktyczna, Kuchar E., Krztusiec - objawy, przebieg, leczenie, powikłania, zapobieganie, https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-bakteryjne/158166,krztusiec-objawy-przebieg-leczenie-powiklania-zapobieganie [dostęp 17.12.2024]
2. Medycyna Praktyczna, Wysocki J., Krztusiec (koklusz), https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/podrecznik/99502,krztusiec-koklusz [dostęp 17.12.2024]
3. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu, Krztusiec, https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/krztusiec [dostęp 17.12.2024]