Niepożądane odczyny poszczepienne. Co je charakteryzuje?

Co to są niepożądane odczyny poszczepienne?

Niepożądane odczyny poszczepienne, zwane w skrócie NOP, to zjawiska występujące w okresie do około 4 tygodni po zaszczepieniu. Różnią się one w zależności od typu podanej szczepionki oraz uwarunkowań organizmu danej osoby. Niektóre z nich występują częściej niż inne. Wśród niepożądanych odczynów poszczepiennych można wyróżnić m.in.:

• wysoką gorączkę,
• trudności z oddychaniem lub kaszel po szczepieniu,
• uczulenie,
• rumień po szczepieniu u dziecka lub dorosłego,
• ból utrzymujący się przez dłuższy czas.

Niepożądany odczyn po szczepieniu może też wiązać się ze złym samopoczuciem. Pacjent może odczuwać ból gardła czy borykać się z biegunką lub drgawkami. Bardzo często takie dolegliwości idą w parze również z wysoką gorączką.

Niepożądane odczyny poszczepienne niekiedy wynikają z wady szczepionki lub nieprawidłowego sposobu jej podania. Kiedy indziej są one indywidualną reakcją konkretnego organizmu. Zdarza się, że dana osoba jest uczulona na składniki znajdujące się w preparacie – jeśli więc wiesz o takich przeciwwskazaniach, konieczne okazuje się zrezygnowanie z podania szczepionki lub wybranie wyrobu o innym składzie.

Czasami odczuwane dolegliwości nie mają związku z podaną szczepionką. Z tego powodu to lekarz powinien określić, czy istnieje zasadność do zgłoszenia wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych do organów odpowiedzialnych za podawanie i tworzenie szczepionek. Zdarza się bowiem, że po kilku lub kilkunastu dniach pacjent złapie infekcję niezwiązaną z zastosowanym preparatem.

Sprawdź także wpis: Szczepienia na grypę - wskazania, działanie i potencjalne skutki uboczne

Jakie są rodzaje niepożądanych odczynów poszczepiennych?

Niepożądany odczyn poszczepienny może przyjmować różny stopień nasilenia. Dlatego też NOP dzielimy na:

• ciężkie - mogą zagrażać życiu lub zdrowiu, dlatego wymagają bezwzględnej hospitalizacji, np. wstrząs anafilaktyczny,
• poważne - nasilenie objawów jest duże, jednak nie są one na tyle poważne, by zagrażały życiu,
• łagodne - obejmują objawy przejściowe, takie jak umiarkowana gorączka, zaczerwienienie oraz miejscowy obrzęk.

Niepożądane odczyny poszczepienne można też podzielić ze względu na częstotliwość występowania:

• bardzo częste (>1/10 pacjentów),
• częste (>1/100 pacjentów),
• umiarkowanie częste (>1/1000 pacjentów),
• rzadkie (>1/10 000 pacjentów).

Miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne

Miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne występują głównie w miejscu podania szczepionki i obejmują różnorodne objawy. Miejscowe NOP po szczepieniu mogą być łagodne, umiarkowane lub rzadziej ciężkie. Najczęstsze z nich to:

• Ból w miejscu wkłucia: Jest to najczęstszy objaw, który może być lekki do umiarkowanego i zazwyczaj ustępuje samoistnie w ciągu kilku dni.
• Zaczerwienienie po szczepieniu: Obszar wokół miejsca wkłucia może być zaczerwieniony, co jest normalną reakcją zapalną, np. rumień po szczepieniu na tężec u dorosłych. Rumień po szczepieniu u dziecka warto jednak zawsze skonsultować z pediatrą.
• Opuchlizna: Może wystąpić miejscowa opuchlizna, która jest zazwyczaj łagodna i ustępuje samoistnie.
• Gorączka: U niektórych osób może pojawić się podwyższona temperatura ciała w ciągu kilku dni po szczepieniu, jednak zazwyczaj jest to łagodna i przemijająca reakcja.
• Ograniczona ruchomość kończyny: W niektórych przypadkach może wystąpić dyskomfort lub ograniczenie ruchomości w miejscu wkłucia.

Miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne są zazwyczaj łagodne i przemijające, jednak należy monitorować ich rozwój, a w przypadku nasilenia się objawów lub wystąpienia nietypowych reakcji należy skonsultować się z lekarzem.

Ogólne niepożądane odczyny poszczepienne

Ogólne niepożądane odczyny poszczepienne to te, które mogą wystąpić w organizmie w sposób bardziej ogólny, niezależnie od konkretnej lokalizacji podania szczepionki. Obejmują one szereg objawów, które mogą być łagodne, umiarkowane lub w rzadszych przypadkach ciężkie. Najczęstsze ogólne niepożądane odczyny po szczepieniu obejmują:

• Gorączka: Jest to jeden z najczęstszych ogólnych objawów poszczepiennych, który może wystąpić w ciągu kilku dni po szczepieniu. Zazwyczaj jest to łagodna reakcja, ale w niektórych przypadkach może być nieco wyższa.
• Bóle mięśniowe i stawowe: Niektórzy ludzie mogą odczuwać bóle mięśniowe lub stawowe po szczepieniu, co jest zazwyczaj łagodne i przemijające.
• Ogólne złe samopoczucie: Może wystąpić uczucie zmęczenia, osłabienia czy ogólnego dyskomfortu po szczepieniu.
• Bóle głowy: Niektórzy mogą doświadczać bólów głowy po szczepieniu, które są zazwyczaj łagodne i ustępują samoistnie.
• Nudności i wymioty po szczepieniu: W niektórych przypadkach osoby zaszczepione mogą odczuwać nudności lub wymioty, choć jest to stosunkowo rzadkie.

Ogólne niepożądane odczyny poszczepienne są zazwyczaj łagodne i przemijające, ale w razie wystąpienia poważniejszych objawów należy skontaktować się z lekarzem. Warto także pamiętać, że nie każda osoba doświadczy tych objawów po szczepieniu.

Łagodne odczyny poszczepienne

Łagodne odczyny poszczepienne są najczęstszym typem niepożądanych reakcji po podaniu szczepionki. Zazwyczaj są one krótkotrwałe (trwające od kilku godzin do kilku dni) i nie powodują poważnych konsekwencji zdrowotnych. Do najczęstszych łagodnych NOP po szczepieniu należą:

• Ból i tkliwość w miejscu wkłucia: To powszechny objaw, który występuje zaraz po szczepieniu. Miejsce wkłucia może być bolesne w dotyku i tkliwe.
• Powiększenie okolicznych węzłów chłonnych, zaczerwienienie po szczepieniu i obrzęk: Wokół miejsca wkłucia może pojawić się zaczerwienienie lub obrzęk. Jest to zwykle reakcja zapalna, która ustępuje samoistnie w ciągu kilku dni.
• Gorączka: Niektórzy ludzie doświadczają łagodnej gorączki po szczepieniu, która zazwyczaj ustępuje w ciągu jednego lub dwóch dni.
• Ogólne złe samopoczucie: Może wystąpić uczucie zmęczenia, osłabienia czy ogólnego dyskomfortu, które zazwyczaj szybko ustępuje.
• Lekkie bóle mięśniowe lub bóle głowy: Mogą wystąpić lekkie bóle mięśniowe lub bóle głowy, które są zazwyczaj łagodne i przemijające.

Łagodne odczyny poszczepienne są normalną reakcją organizmu na wprowadzenie antygenu, którym jest szczepienie. Zazwyczaj nie wymagają one specjalnego leczenia ani interwencji medycznej. Nowoczesne, dobrze oczyszczone szczepionki z dokładnie określoną zawartością antygenów ograniczają częstotliwość występowania niepożądanego odczynu poszczepiennego.

Poważne niepożądane odczyny poszczepienne

Poważny NOP po szczepieniu według obowiązującego prawa to reakcja, która objawia się dużym nasileniem objawów, takich jak silne zaczerwienienie, duży obrzęk kończyn lub wysoka gorączka. Objawy te jednak przeważnie nie wymagają hospitalizacji w celu ratowania zdrowia i życia pacjenta.

Poważne niepożądane odczyny poszczepienne odnotowywane są po podaniu wielu rutynowo stosowanych szczepionek, jednak występują one bardzo rzadko (poniżej 0,01% podanych dawek szczepionek). Dodatkowo poważne NOP mogą mieć niejednorodny charakter. Są one głównie wywoływane przez odczyny alergiczne spowodowane szczepionką, a także reakcje anafilaktoidalne.

Ciężkie niepożądane odczyny poszczepienne

Ciężkie niepożądane odczyny poszczepienne to te, które są związane z poważnymi komplikacjami zdrowotnymi, mogą prowadzić do trwałych uszkodzeń lub być bezpośrednim zagrożeniem dla życia pacjenta. Choć są one rzadkie, ich wystąpienie może mieć poważne konsekwencje. Przykłady ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych obejmują:

• Anafilaksja: Jest to nagła, ciężka reakcja alergiczna, która może prowadzić do duszności, utraty przytomności, obrzęku górnych dróg oddechowych i wstrząsu. Wymaga natychmiastowego podania adrenaliny i hospitalizacji.
• Zapalenie mózgu (encefalopatia): Jest to poważne neurologiczne powikłanie, które może prowadzić do drgawek, zaburzeń świadomości, paraliżu i innych trwałych uszkodzeń mózgu. Wymaga natychmiastowej hospitalizacji i leczenia.
• Zespół Guillaina-Barré (GBS): Jest to rzadkie, ale poważne neurologiczne powikłanie, które prowadzi do osłabienia mięśni, paraliżu, trudności w oddychaniu i innych poważnych komplikacji. Wymaga natychmiastowej opieki medycznej.
• Powikłania sercowo-naczyniowe: Niektóre szczepionki mogą prowadzić do poważnych powikłań sercowo-naczyniowych, takich jak zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie osierdzia czy zespół wstrząsu. Wymagają one natychmiastowej oceny i leczenia.
• Poważne reakcje alergiczne: Oprócz anafilaksji, niektóre osoby mogą doświadczyć poważnych reakcji alergicznych, które mogą prowadzić do ciężkiego obrzęku, trudności w oddychaniu, spadku ciśnienia krwi i innych poważnych objawów. Wymagają one natychmiastowej interwencji medycznej.

Ciężki niepożądany odczyn poszczepienny może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia i życia pacjenta. W przypadku jakichkolwiek niepokojących objawów po szczepieniu należy natychmiast skontaktować się z lekarzem lub służbami medycznymi.

Co istotne, w Polsce od 10 lat nie zanotowano ani jednego zgonu w następstwie niepożądanego odczynu poszczepiennego.

Jakie błędy w wykonaniu szczepienia mogą być przyczyną wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych?

Niepożądane odczyny poszczepienne mogą być spowodowane różnymi czynnikami, w tym błędami w wykonaniu szczepienia. Oto kilka potencjalnych błędów, które mogą przyczynić się do wystąpienia niepożądanych reakcji poszczepiennych:

• Niewłaściwa technika podania: Nieprawidłowa technika podania szczepionki, takie jak zbyt głębokie wkłucie igły, może prowadzić do nadmiernego uszkodzenia tkanek lub urazu nerwów, co może zwiększyć ryzyko wystąpienia reakcji poszczepiennej.
• Niewłaściwe przechowywanie szczepionki: Jeśli szczepionka nie jest przechowywana w odpowiednich warunkach temperaturowych lub zostaje narażona na zbyt wysokie lub zbyt niskie temperatury, może to prowadzić do utraty skuteczności szczepionki lub wywołania niepożądanych reakcji.
• Niewłaściwe przygotowanie szczepionki: Nieprawidłowe rozpuszczenie lub przygotowanie szczepionki przed podaniem może prowadzić do zmiany składu lub właściwości szczepionki, co może zwiększyć ryzyko niepożądanych reakcji.
• Niewłaściwe ustalenie wskazań i przeciwwskazań: Niewłaściwa ocena stanu zdrowia pacjenta, ignorowanie przeciwwskazań do szczepienia lub brak uwzględnienia szczególnych potrzeb pacjenta może prowadzić do niepożądanych odczynów poszczepiennych.
• Niewłaściwe monitorowanie pacjenta: Brak odpowiedniego monitorowania pacjenta po szczepieniu może uniemożliwić wczesne wykrycie niepożądanych reakcji i opóźnić interwencję medyczną w przypadku ich wystąpienia.
• Błędy w identyfikacji składników alergicznych: Nieprawidłowe rozpoznanie składników, na które pacjent może być uczulony, może prowadzić do poważnych reakcji alergicznych po podaniu szczepionki.

Dlatego też ważne jest, aby personel medyczny odpowiednio przeszkolony był w wykonywaniu szczepień, przestrzegał standardów procedur i dbał o zapewnienie bezpieczeństwa pacjenta podczas całego procesu szczepienia. Dodatkowo, dokładna dokumentacja szczepienia oraz monitorowanie pacjenta po podaniu szczepionki są kluczowe dla wczesnego wykrycia i zarządzania ewentualnymi niepożądanymi NOP po szczepieniu.

Jakie niepożądane odczyny poszczepienne są najczęstsze?

Każda szczepionka niesie za sobą ryzyko wystąpienia różnych niepożądanych odczynów poszczepiennych. Ministerstwo Zdrowia gromadzi informacje na ten temat, wskazując dokładną liczbę zgłoszonych NOP. Dla przykładu, w 2018 roku było to 3809 przypadków. Istnieją też informacje na temat bardzo ciężkich niepożądanych odczynów po szczepieniu, zwykle wymagających pobytu w szpitalu. Zazwyczaj jest to zaledwie kilka przypadków w trakcie roku. Najczęściej ciężkie niepożądane odczyny poszczepienne to wstrząs anafilaktyczny.

Częstość występujących niepożądanych odczynów poszczepiennych jest określony w zależności od tego, ile dawek szczepionki zostało podanych w danym kraju oraz w ilu przypadkach pojawiły się wspomniane problemy. W ulotkach dołączonych do takich preparatów zazwyczaj znajdują się informacje o objawach, które mogą pojawić się u konkretnej grupy osób. Każda osoba może sprawdzić na stronach Ministerstwa Zdrowia dane z poprzednich lat, dotyczące skutków podania określonych szczepionek.

Co to jest choroba poszczepienna?

Odczyn poszczepienny to nie to samo, co choroba poszczepienna. Jest ona stanem, u którego podstaw leży:

• niedostateczne osłabienie drobnoustrojów użytych w szczepionce,
• niedostateczna inaktywacja drobnoustrojów w szczepionce,
• niedostateczna inaktywacja toksyn.

Na szczęście ze względu na podwyższenie standardów jakości produkcji i przechowywania szczepionek, obecnie występowanie choroby poszczepiennej jest niezwykle rzadkie, jednak wciąż możliwe.

Co to jest niepowodzenie szczepienia?

Termin niepowodzenie szczepienia odnosi się do zbyt małej lub nietrwałej odporności wytworzonej u zaszczepionego pacjenta. Taki stan może prowadzić do wystąpienia choroby zakaźnej, mimo że pacjent przyjął szczepionkę.

Co zrobić w razie wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego?

Fakt wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych każdorazowo należy zgłosić lekarzowi pierwszego kontaktu. Taka osoba może zlecić wykonanie kolejnych badań. Zdarza się także, że zgłoszenie trafia do ważniejszych instytucji, co pozwala m.in. na wycofanie wadliwych szczepionek z obiegu. Regularne zgłaszanie wszelkich problemów występujących po podaniu preparatów wpływa również na sposób produkcji nowych wyrobów – są one lepiej kontrolowane i selekcjonowane, dzięki czemu w przyszłości można uniknąć podobnych zdarzeń. Na zasadność zgłaszania niepożądanych odczynów poszczepiennych wskazują również gromadzone dane dotyczące ich występowania – z roku na rok są one coraz mniejsze, szczególnie w przypadku szczepionek stosowanych już od wielu lat.

Co można robić, by zmniejszyć ryzyko wystąpienia i rozwoju powikłań niepożądanych odczynów poszczepiennych?

Istnieje kilka działań, które można podjąć, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia i rozwoju powikłań niepożądanych odczynów poszczepiennych. Podstawę stanowi prawidłowo przeprowadzona kwalifikacja do szczepienia oraz zastosowanie się do zaleceń producenta. Aby ograniczyć ryzyko NOP po szczepieniu, należy przeprowadzić szczegółowy wywiad lekarski z pacjentem obejmujący aktualne samopoczucie, choroby przewlekłe, uczulenia i niepożądane odczyny poszczepienne, które wystąpiły w przeszłości, a także przyjmowane aktualnie lub niedawno leki. U kobiet ważne jest także pytanie o ewentualną ciążę (sprawdź artykuł: Szczepienia w ciąży i podczas planowania dziecka - czy są bezpieczne? Na co warto się zaszczepić?)

Dodatkowo szczepienie powinno być wykonane w odpowiednio przygotowanym do tego gabinecie, a personel przygotowany do ewentualnej pierwszej pomocy w przypadku NOP. Zaleca się, aby zaszczepiony pacjent pozostał pod nadzorem placówki medycznej przez 15-30 minut od wykonania szczepienia.