Izotretynoina - działanie, dawkowanie, skutki uboczne

Co to jest izotretynoina i jakie leki ja zawierają?

Izotretynoina jest retinoidem I generacji, zbliżonym swoją budową do witaminy A. Izotretynoina jest substancją czynną następujących leków dostępnych w Polsce:

• Aknenormin – kapsułki miękkie zawierające 10 lub 20 mg izotretynoiny; 
• Axotret – kapsułki miękkie zawierające 10 lub 20 mg izotretynoiny; 
• Curacne - kapsułki miękkie zawierające 5, 10, 20 lub 40 mg izotretynoiny; 
• Izotek – kapsułki miękkie zawierające 10 lub 20 mg izotretynoiny; 
• Izotziaja – żel zawierający 0,5mg/g izotretynoiny.

Wszystkie wymienione powyżej leki są lekami wydawanymi wyłącznie na receptę. Ich stosowanie zleca lekarz po uprzednim badaniu lekarskim i ewentualnym wykonaniu odpowiednich badań i testów. Tych leków nie należy przyjmować na własną rękę – bowiem może być to bardzo niebezpieczne.

Izotretynoina - działanie leku

Dokładny mechanizm działania izotretynoiny nie został w pełni poznany. Wiadomo, że izotretynoina jest prolekiem. To znaczy, że w organizmie człowieka ulega przekształceniu do aktywnych metabolitów: tretynoiny, 4-oksoizotretynoiny i 4-oksotretynoiny. Działają one różnokierunkowo, dlatego też wskazuje się, że izotretynoina działa:

• przeciwzapalnie na skórę – hamuje rozwój stanu zapalnego związanego z trądzikiem; 
• zmniejsza gruczoły łojowe i hamuje ich aktywność i tym samym zmniejsza wydzielanie łoju; 
• ogranicza powstawanie zaskórników;
• zmniejsza kolonizację i hamuje namnażanie się bakterii Propionibacterium acnes.

Izotretynoina - wskazania do stosowania

Ze względu na swoje działanie, izotretynoina wskazana jest do stosowania w przypadku ciężkich postaci trądziku (takich jak: trądzik guzowaty, trądzik skupiony, trądzik z ryzykiem powstawania trwałych blizn), które są oporne na leczenie lekami przeciwbakteryjnymi i miejscowymi. Dodatkowo leki zawierające izotretynoinę mogą zostać zlecone pacjentowi, jeżeli lekarz podejrzewa zaburzenia psychiczne z powodu występowania trądziku (np.: dysmorfofobię czy myśli samobójcze).

Izotretynoina - dawkowanie leków

Leki zawierające izotretynoinę przepisuje lekarz. To on, na podstawie badania i rozmowy z pacjentem określa dawkowanie. Dawkowanie w przypadku leków zawierających izotretynoinę jest niezwykle ważne i musi zostać indywidualnie ustalone przez lekarza. Warto zaznaczyć, że: 

• Leki zawierające izotretynoinę mogą być stosowane od 12 roku życia. 
• Leczenie izotretynoiną rozpoczyna się od dawki 0,5 mg/kg m.c./dobę.
• W trakcie terapii indywidualnie modyfikuje się dawkę izotretynoiny – zazwyczaj dawka terapeutyczna mieści się w granicach 0,5-1 mg/kg m.c./dobę. 
• Dla izotretynoiny określono dawkę skumulowaną na cały okres/cykl leczenia – 120-150 mg/kg m.c. – przekroczenie tej dawki nie przynosi żadnych dodatkowych korzyści w leczeniu.
• Czas trwania terapii izotretynoiną ustala indywidualnie lekarz w zależności od indywidualnej dawki izotretynoiny i od efektów terapii. Zazwyczaj leczenie wynosi od 16-24 tygodni.
• Poprawa stanu skóry następuje po ok 4-8 tygodniach leczenia izotretynoiną.
• U większości pacjentów wystarczy jeden cykl leczenia izotretynoiną – choć u niektórych z nich konieczne będzie dodatkowe leczenie (innymi lekami i/lub izotretynoiną – odstęp pomiędzy cyklami izotretynoiny powinien wynosić minimum 6 miesięcy).

Izotretynoina - przeciwwskazania

Leki zawierające izotretynoinę przeciwwskazane są do stosowania: 

• u kobiet w ciąży i karmiących piersią; 
• u kobiet w wieku rozrodczym, jeżeli nie stosują odpowiednich i skutecznych metod antykoncepcyjnych; 
• u osób z nadwrażliwością na izotretynoinę lub inne składniki leku; 
• u osób uczulonych na orzeszki ziemne i soję; 
• u osób z niewydolnością wątroby; 
• u osób ze zwiększonym stężeniem lipidów; 
• u osób z hiperwitaminozą A; 
• u osób, które przyjmują jednocześnie tetracykliny.

Skutki uboczne izotretynoiny i działania niepożądane

Izotretynoina, tak jak każdy inny lek, może powodować działania niepożądane. Większość z występujących działań niepożądanych ustępuje gdy zostanie zmieniona dawka lub gdy zakończeniu ulegnie terapia – czyli odstawi się lek zawierający izotretynoinę.

Do najczęściej zgłaszanych działań niepożądanych występujących podczas stosowania izotretynoiny zalicza się suchość skóry oraz suchość błon śluzowych warg, nosa i oka. Te działania niepożądane nie są wskazaniem do odstawienia leku ale warto o nich powiedzieć lekarzowi. W przypadku pojawienia się takich objawów konieczne jest zastosowanie preparatów, które zmniejszają suchość skóry i błon śluzowych i tym samym poprawiają komfort pacjenta i jego codzienne funkcjonowanie.

Do innych działań niepożądanych, które mogą występować podczas stosowania leku zawierającego izotretynoinę zalicza się między innymi:

• zakażenia skóry i błon śluzowych bakteriami Gram-dodatnimi;
• zaburzenia krwi i układu chłonnego np.: niedokrwistość, podwyższone OB., małopłytkowość;
• zaburzenia układu immunologicznego np.: reakcje anafilaktyczne, reakcje alergiczne; 
• zaburzenia metabolizmu i odżywiania np.: cukrzyca; 
• zaburzenia psychiczne np.: depresja, skłonność do agresji, lęk czy zmiany nastroju; 
• zaburzenia układu nerwowego np.: ból głowy, zawroty głowy, drgawki, senność; 
• zaburzenia ze strony oka, ucha, błędnika np.: zapalenie powiek, spojówek, suche oko, podrażnienie oka niewyraźne widzenie, upośledzenie słuchu; 
• zaburzenia naczyniowe np. zapalenie naczyń; 
• zaburzenia skóry i tkanki podskórnej np.: zapalenie czerwieni warg, zapalenie skóry, suchość skóry, łuszczenie się naskórka, świąd, łysienie;
• zaburzenia mięśniowo-szkieletowe np.: bóle stawów, mięśni, pleców; 
• nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych np.: podwyższenie stężenia trójglicerydów, cholesterolu, glukozy we krwi, białkomocz, krwiomocz; 
• i inne.

Warto zaznaczyć, że jednym z efektów ubocznych, występujących zaraz na początku terapii izotretynoiną może być (ale nie musi) zaostrzenie trądziku nawet w pierwszych 2 miesiącach leczenia.

Uwaga – izotretynoina wykazuje działanie teratogenne!

Izotretynoina wykazuje działanie teratogenne – to znaczy, że przyjmowana przed lub w czasie ciąży może niekorzystnie wpływać na płód i może powodować wady wrodzone u dziecka. Podczas stosowania izotretynoiny w I trymestrze ciąży zwiększa się ryzyko: 

• poronienia; 
• wystąpienia wad rozwojowych takich jak: rozszczep podniebienia, zwężenie przewodu słuchowego zewnętrznego, wodogłowie; 
• wystąpienia wad serca.

Ewentualne ryzyko wystąpienia u dziecka wad wrodzonych jest na tyle znaczne, że leki zawierające izotretynoinę są bezwzględnie przeciwwskazane w czasie ciąży, w okresie karmienia piersią a także w wieku rozrodczym, chyba, że pacjentka stosuje skuteczną metodę antykoncepcji i wykonuje regularne testy ciążowe.

Ze względu na działanie teratogenne izotretynoiny, w przypadku jej stosowania u kobiety w wieku rozrodczym konieczne jest: 

• dokładne poinformowanie pacjentki o ryzyku działań teratogennych izotretynoiny; 
• stosowanie co najmniej 1 skutecznej i nieprzerwanej antykoncepcji przez 1 miesiąc przed rozpoczęciem terapii, w trakcie leczenia i 1 miesiąc po zakończeniu leczenia izotretynoiną – najlepiej jednocześnie stosować antykoncepcje hormonalną (np. tablektki antykoncepcyjne, implant lub wkładkę wewnątrzmaciczną) oraz prezerwatywę; 
• regularne wykonywanie testów ciążowych – przed leczeniem, w trakcie leczenia (co miesiąc) i 1 miesiąc po zakończeniu leczenia izotretynoiną.

Stosowanie i działanie izotretynoiny - podsumowanie

Leki zawierające izotretynoinę są lekami o dość silnym działaniu a skuteczność i bezpieczeństwo ich stosowania zależy od prawidłowego ich przyjmowania. Dlatego też podczas terapii izotretynoiną zaleca się: 

• przyjmowanie leków zawierających izotretynoinę tylko i wyłącznie po konsultacji z lekarzem i pod jego ciągłą kontrolą; 
• stosowanie antykoncepcji oraz regularne wykonywanie testów ciążowych w przypadku kobiet w wieku rozrodczym; 
• przyjmowanie leków zawierających izotretynoinę o stałej porze dnia, podczas posiłku tłuszczowego lub bezpośrednio po takim posiłku; 
• odpowiednią i właściwą pielęgnację skóry, najlepiej skonsultowaną z lekarzem dermatologiem i/lub kosmetologiem – w szczególności delikatne oczyszczanie i nawilżanie; 
• stosowanie kremu nawilżającego i łagodzącego podrażnienia skóry, ze względu na występowanie suchości skóry; 
• używanie balsamu do ust, który będzie łagodził suchość skóry i błon śluzowych; 
• unikanie ekspozycji na promieniowanie słoneczne; 
• unikanie chemicznej dermabrazji; 
• unikanie leczenia skóry laserem; 
• unikanie depilacji woskiem;
• unikanie jednoczesnego stosowania izotretynoiny doustnej z lekami miejscowymi o działaniu keratolitycznym, z witaminą A i z tetracyklinami;
• monitorowanie zdrowia psychicznego – pod kątem objawów depresji; 
• stosowanie kropli nawilżających i regenerujących do nosa aby zapobiec nadmiernemu wysychaniu śluzówki nosa i krwawieniom z nosa;
• stosowanie kropli (tzw. sztucznych łez) lub maści nawilżającej do oka; 
• unikanie stosowania soczewek kontaktowych;
• w przypadku wystąpienia problemów z widzeniem konieczna jest natychmiastowa konsultacja z lekarzem okulistą;
• kontrolę aktywności enzymów wątrobowych po upływie 1 miesiąca terapii a następnie co 3 miesiące; 
• kontrolę stężenia lipidów w surowicy przed leczeniem, po upływie 1 miesiąca terapii a następnie co 3 miesiące; 
• w przypadku wystąpienia biegunki z krwią konieczne jest odstawienie leku zawierającego izotretynoinę i konsultację z lekarzem; 
• nieoddawanie krwi zarówno w trakcie terapii jak i przez 1 miesiąc po zakończeniu leczenia izotretynoiną; 
• po zakończeniu terapii doustnej izotretynoiną warto omówić z lekarzem wprowadzenie terapii podtrzymującej za pomocą miejscowych preparatów.

Bibliografia:

1. Charakterystyka Produktu Leczniczego Izotek 
2. Tuszyński K., i wsp. Problemy dermatologiczne. Opieka farmaceutyczna, zasady rozpoznania i leczenia, przegląd leków i kosmetyków. Vademecum Farmaceutyczne, Wydanie II, 2021 
3. Tuszyński K., i wsp. Leki i ciąża – bezpieczna farmakoterapia i suplementacja kobiety ciężarnej. Wydawnictwo Farmaceutyczne, Kraków, 2020 
4. Schaefer C., i wsp. Drugs during pregnancy and lactation treatment options and risk assessment. Elsevier, 2015 
5. Friese k., i wsp. Leki w ciąży i laktacji - przewodnik dla lekarzy i farmaceutów. MedPharm Polska, Wrocław, 2014 
6. Briggs G.G., i wsp. Drugs in pregnancy and lactation: a reference guide to fetal and neonatal risk. Wolters Kluwer, 2017 
7. Pernia S., i wsp. The new Pregnancy and Lactation labeling rule. P&T: A peer-reviewed journal for formulary management. 2016, 41(11), 713-715
8. The Australian categorisation system for prescribing medicines in pregnancy, dostęp online: https://www.tga.gov.au/prescribing-medicines-pregnancy-database